Kraljevska svjetlost paštrovskih manastira

Piše Jelica Roćenović

Manastir Gradište

Bilo je septembarsko jutro kad sam stigla u Petrovac koji se još nije budio  iz jutarnjeg  dremeža. Nađoh drvenu klupu pored plaže hotela „Palas“, sedoh da  udahnem svežinu vazduha i odmorim pogled na čarobnim ostrvima Katič i Sveta Neđelja. Vazda ista očaranost doživljajem Lepote kao kad sam ovde prvi put sa ocem prošla kao devojčica - omamljena drugačijim suncem i vazduhom, pesmom zrikavaca, Perazića dolom.

Onda smo otišli u Nikšić i Bršno kod dobrih dalekih rođaka kakve nikad pre nisam srela. Koliko god različiti, ljudi na obali Jadranskog mora i ljudi na planinama u zaleđu vekovima su se dodirivali, egzistencijalno upućeni jedni na druge..

Blago jutarnje svetlucanje kroz strujanje vetra  s pučine koji Tesla naziva eter (grčki  aither) pomera talase prema obali i vodi misao prema horizontu i unutrašnjem prostoru duše.

Smislom ispunjen čas.

U Petrovcu sam stekla prijatelja- najveću paštrovsku gospođu Mariju Medin i često odsedala u njenoj kući na Kršu s koga se pruža najlepši pogled na dva ostrva. Slušala sam njene priče o Paštrovićima, porodici na Svetom Stefanu, svom rano preminulom dobrom suprugu Dušanu, nekadašnjem teškom životu na primorju. Činilo mi se da  u njenom glasu čujem glas moje majke Marije, simbolu tragedije sveta koji se iz Crne Gore vratio na zemlju predaka na Kosovo i Metohiju posle Prvog svetskog rata, gradio je, a onda brutalno prisiljen devedesetih da je ponovo napusti. Fukujama je lagao: istorija borbe za opstanak nema kraja.

Iz Beograda sam po prirodi novinarskog posla, putovala na druga mora i videla evropske gradove, boravila u Parizu, no prvi pogled s crnogorskih brda na Katič i belu crkvicu od kamena s krstom na Svetoj Neđelji svaki dolazak u ušuškani gradić  Paštrovića pretvarao je u svečanost.

Petrovac je moja Božićna pesma.

Krošnje borova, visoko nad morem, s korenjem u kamenu, na stazi prema Perazića dolu, tokom toplih letnjih podneva, postaju nebeski orkestar hiljada nevidljivih zrikavaca što pevaju i sviraju muziku o Lepoti beskonačnog.

Metafori nečeg neuhvatljivog, nedostupnog ljudskom znanju.

Petrovac je osamdesetih postao idealno mesto za turiste željne odmora, mira i tišine iz Novog Sada i Beograda.

S prijateljicom Danijelom M. srećem se nadomak Starog grada u Budvi.

Danijela zna da celog života sanjam san - da u Petrovcu svijem gnezdo gde bi se moglo  predahnuti od buke sveta i života i ne dosanjah ga. Rus Viktor Gorban iz Novosibirska  oteo mi je trećinu placa da proširi svoju kuću. Godinama se ne pojavljuje u Petrovcu, ali iz Albanije, kažu komšije, nastavlja da trguje crnogorskom zemljom i nekretninama. Bacio je tamnu senku na Tolstoja i Dostojevskog.

Molitva je lekovita – rekoh Danijeli. Želim da se pomolim u manastiru Reževići.

Moja prijateljica, neobična umetnička duša, predlaže da najpre odem u manastir Gradište iznad njene Buljarice i porazgovaram sa dobrim ocem Pavlom.

Manastir je vekovima bio centar obrazovanja, kulture i pismenosti.

Pre desetak godina crkva Svetog Nikole u kompleksu Gradišta proslavila je devet vekova postojanja.

Dobra ideja, prihvatih, o Paštrovićima sam prvi tekst napisala za Slobodana Mileusnića, istoričara umetnosti i kustosa Muzeja SPC, mogla bih nastaviti beležiti impresije o Gradištu i Reževićima. Crnogorsko primorje je ukrašeno starom svetlucavom ogrlicom od starih crkava i manastira.

Stari grad Budve obasjan blagim suncem traje više od tri hiljade godina,  jedan je od omiljenih centara  zabave za mlade. Bio je grčka naseobina, zatim rimski, za vreme cara Dioklecijama granica Istočnog i Zapadnog dela Rimskog crstva, a posle propasti Rimskog  476, Vizantinci preuzimaju vlast nad ovim delom Jadranskog mora.

Sredinom 10. veka, car Konstantin Porfirogenit potvrđuje moć Svetog Tripuna u Kotoru. Od 12. veka Boka Kotorska ulazi u sastav države Nemanjića, a 1288. kraljica Jelena, žena Uroša Prvog, daruje Kotoru raspeće iz benediktanske opatije, što znači  da su i pored zvaničnog raskola 1054, Nemanjići održavali blisku vezu dva krila hrišćanske crkve. Grad je bio i pod vlašću Mlečana i Austrijanaca. Njime su vladali Crnojevići i Balšići. Ima četiri crkve, Svetog Ivana iz 7. Veka, Bogorodičinu iz 8. Veka, crkvu Svete Trojice i crkvu Svetog Save Osvećenog, malo se o njemu zna a inspirisao je prvog srpskog arhiepiskopa.

Od doseljavanja na Balkansko poluostrvo Sloveni predstavljaju moćnu rasu.

U maloj medijskoj kući, Televiziji Budva, obradovah se otkriću izvanrednih novinara  Ive, Lidije i Jasne u vremenu pada novinarske profesije.

Uživala sam u kratkom razgovoru s njima.

Predah u Petrovcu koristim da posetim stare manastire.  

Penjem se sutradan kroz mediteransko rastinje strmom stazom prema vrhu brega iznad Buljarice kao prema nebeskoj svetlosti  gde se nalazi drevna svetinja – manastir Gradište.

Zvonim na vratima lepo uređenog konaka.

Arhimandrit Pavle se osmehnu kad ču da sam napisala knjigu razgovora sa mitropolitom Amfilohijem “Svi smo jedno u Hristu”.  Reče, došao je iz Benkovca pre pedeset godina na Crnogorsko primorje.

Prvom rečenicom odaje to što ga boli:

“Na žalost, i Krajina ode. Takva nam je sudbina”… nastavlja:

“Zatekao sam ovde samo korov i zidove , i  Gradište je bilo ubogo i zapušteno, a njegov prvi pomen potiče iz povelje kralja Milutina iz 14. veka.

Zasluga što sam u Gradište došao pripada igumanu Borisu Kažanegri. Bio sam pun volje i energije i ceo život sam bio paroh od Petrovca do Bara”.

Pitam  kakvi su Paštrovići parohijani?

“Nisu Bog zna kako crkveni, ali nisu ni protiv crkve”.

Rekoh da su Paštrovići vekovima bili vezani za Nemanjiće.

“Bili, bili, danas su druga vremena. Dolaze i ne dolaze, reče, no ako bih potražio pomoć svi bi se odazvali”.

Slušam zatim igumanovu priču o manastiru:

“Manastir Gradište obuhvata tri crkve: parohijalnu crkvu Svetog Nikole, zaštitniku pomoraca i putnika, obeležili smo nedavno 900 godina od njenog osnivanja, podignuta je na temeljima ranohrišćanske bazilike, druga crkva je  iz 1863. godine  i posvećena je prvom srpskom arhiepiskompu Svetom Savi i treća je Uspenje  Bogorodice. Tokom istorije manastir Gradište Turci su često rušili, 1785. turska vojska Mahmut paše Bušatlije poharala je manastir, u Prvom svetskom ratu Austrijanci su odneli sva zvona, i Italijani u Drugom svetskom ratu, kao i zemljotres - 1979. godine, pa smo morali  da ga obnavljamo, srećom, stare freske nisu stradale.

Sa starešinom manastira Gradište tiho ulazim u crkvu Svetog Nikole.

Skreće mi pažnju na jedan od najlepših portreta srpskog fresco-slikarstva- Svetog Nikole iz 1620. godine prema oceni akademika Vojislava J. Đurića, srećom nije stradao, svetlog, plemenitog, setnog lika,  s desnom rukom blagosilja, u levoj drži  zatvoreno Sveto pismo boje purpura. Živopis je radio pop Strahinja iz Budimlja. Primećuje da je veliki bio posao obonove crkve posle dva zemljotresa na kojoj je radio Zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije.

“Crkva Uspenja presvete Bogorodice podignuta je 1620. I freske Bogorodičinog uspenja radio je pop Strahinja. Sa zida crkve gleda me Stefan Nemanja, u crnoj monaškoj odeći, sa svitkom u desnoj ruci , na kome  je ispisan deo njegove čuvene poruke vernom narodu:

“Priđite čeda moja, u Hrista Boga se uzdajte, ako me ne poslušate oružje će vas pojesti”.

Desno od Stefana Nemanje kralj Stefan Prvovenčani, prijatnog, svetlog lica i zlatne kose, blista sa zlatnom krunom na glavi i u pozlaćenoj odeždi, drži krst u desnoj ruci.

Podsetila bih čitaoce da je on izvanredan pisac “Života svetog Simeona” i  “Povelje manastiru Svete Bogorodice na Mljetu” ( 12. vek)  kojim je benediktancima iz Italije darovao celo ostrvo Mljet, crkve i vinograde, služeći Bogu sa istom željom za blagoslovom i darivanjem, veli u povelji, po uzoru na svog oca Nemanju i brata Svetog Savu. U apsidi crkve Bogorodičinog uspenja naslikan je i lik Majke Božije s malim Hristom na grudima u zlatu i karakterističnim “ ve” izrezom oko vrata u obliku kosog ćiriličnog slova. Na desnom zidu je Jovan Krstitelj,  zatim slede naslikane scene iz Hristovog života, a vidim u crkvi i svete ratnike, Đorđa i Dimitrija - verne  stražare odbrane naroda i sklada između crkve i države, kao što je to bilo u stvarnosti  i živopisu nemanjićkih zadužbina.

Crkva posvećena Svetom Savi nalazi se na najvišem položaju manastira Gradište, ostavlja utisak osmatračnice, s monasima spremnim da se hrabro suprotstave neprijateljima koji stižu s hukom mora. Sazidana je na temeljima stare crkve, 1855. godine od crvenog i belog kamena sa zvonikom od tri okna u kojima se nalaze tri zvona, na najvišem je krst od belog kamena. Njen prvi ikonostas radio je Nikola Aspiotis, Grk sa Krfa. I crkvu Svetog Save tokom ratova nastojali su da unište razni neprijatelji Crne Gore i pravoslavne vere.

Stradala je i u zemljotresu 1979. a zaslugom stručnjaka -  obnovljena.   

Među istoričarima umetnosti je podeljeno mišljenje oko likovnog prikaza svetog Hristifora sa životinjskom, magarećom glavom, naslikanog 1795. godine na ikonostasu crkve Svetog Nikole, a radio ga je “grešni zograf iz Risna Vasilije Rafailović”.

Iguman Pavle smatra da bi poruka ove čudne slike mogla značiti “da se čovek ne treba gorditi”, no ja se ne bih iznenadila da je “grešni zograf” svetog Hristifora u crkvi svetog Nikole bio možda jedan od zalutalih bogumila, pripadnika internacionalne sekte koja se posle desetog veka širila po Evropi, a progonili su ih i rimske pape i carigradski patrijarsi.

Mada je dosta oštećen, u crkvi je naslikan i sveti Stefan Štiljanović, poreklom iz Paštrovića, i danas posebno poštovan u SPC, vizantijski borci za veru Sveti Teodor Tiron i sveti Teodor Stratilat. (Otac Pavle se nakašlja, reče, ima problema s grlom).

O tome koliko je Gradište bio značajan duhovni i obrazovni centar na  jugu Jadranskog govori podatak da je u njemu inok Sava iz manastira Dečani, poreklom iz Paštrovića, napisao prvi srpski Bukvar, 1597. godine. 

Da li je Vuk znao za njega?!

Obradovah se Bukvaru- ovoj dragocenoj knjižici koja me podseti na studije srpskog jezika i književnosti.

Poznato je da se misijom Ćirila i Metodija i prijemom hrišćanstva 863. godine razvija pismenost Južnih Slovena i od 12. veka ćirilica postaje njihovo osnovno pismo.  

Srednji vek nam je ostavio pored užasnih razaranja, riznicu od nekoliko hiljada rukopisa kulturnog nasleđa što je prvorazredni izvor i ključ za proučavanje prošlosti jezika i kulture prostora na kome je živelo pravoslavno stanovništvo.  Jezik  crkve i kulture, staroslovenski  jezik bio je paralelan sa upotrebom latinskog jezika  u najvećem delu katoličkog sveta.

Ćirilica je sastavljena od 24 slova grčkog alfabeta i 12 slova za slovenske glasove.

Bukvar monaha Save iz manastira Gradište sadrži ne samo slova az, buki vjedi… već i primere za pojedina slova, debelo i tanko jer. Slovo I identično današnjem latiničnom slovu I imalo je vrednost broja deset, a slovo jat, iz ruske azbuke izbačeno posle Oktobarske revolucije, vrednost broja trideset tri.

Veliki francuski mislilac Paskal u poglavlju o simbolima u knjizi “Misli” piše da svako slovo i broj imaju svoj jasan i prikriveni smisao. Ključeve tajnog znaka. 

Bilo je mistike i simbola u starom crkvenoslovenskom bukvaru, pomislih, nedostupne današnjem racionalnom znanju.

Onda zapitah oca Pavla:

“Zašto niko u Katoličkoj i Pravoslavnoj crkvi mnogo ne govori o tome da je do 13. veka dogmat Katoličke crkve bio zasnovan na ideji Boga Dobra – kad su ontološko i etičko bili isto, da bi u 13. veku ovu ideju Toma Akvinski zamenio Aristotelovom Idejom – svrha je u samoj sebi? Da li se hrišćanski svet udaljio od ideje Ljubavi prema Dobru kao osnovi evropskih vrednosti i prepustio “zaboravu bivstvovanja”?

Stekoh utisak da je bio iznenađen pitanjem.

“Ne govori se, a zna se da raskol 1054. menja dogmat. Sačuvan je vekovima i niko nema prava da ga menja” odgovori.

”Mi se čvrsto držimo pravoslavnog dogmata. Toma Akvinski je sam sebi dao slobodu da prihvati ideju Aristotelove fizike, metafizike, u Katoličkoj crkvi -  “svrha je u samoj sebi”, to kod njih prolazi. Crkva je Hristova i na svakoj liturgiji pravoslavni se mole za sjedinjenje svih hrišćanskih crkava. Lepo se priča, a niko o tome ozbiljno ne govori”.

Zanimljivo zapažanje oca Pavla.

Interesovao me je i svakodnevni život u parohiji: da li na liturgije u paštrovske manastire dolaze Rusi, dosta ih je nekad kupilo nekretnine na primorju, sad ima više Ukrajinaca i turista- Litvanaca, Poljaka, Francuza. Pojava mnogobrojnih bogatih Turaka u primorskim gradovima izaziva strah među domaćim stanovništvom da će postati manjina u sopstvenoj zemlji.

Pitam oca Pavla kakvo je u tom smislu njegovo duhovno iskustvo?

“Pre rata Ukrajine i Rusije u Gradištu su najbrojniji vernici bili Rusi. Sad ih nema. Malo je ljudi vere. Dolaze razni bogati turisti, ali se ne oseti duh vere prave. Ukrajinci u crkvi uzvikuju propagandne parole - “Slava Ukrajini”(?!). Od drugih vera u Mišićima ima sektaša, ali oni čim vide pravoslavnog sveštenika beže, sreća je što ih narod ne prihvata.”

Arhimandrit manastira Gradište zavšavajući razgovor izvodi logičan zaključak:

“Komunizam je ostavio traga. Naše ljude bez vere najlakše je vrbovati”.

Zastadoh pred crkvom Svetog Save da s vrha brega drugi put pogledam jedinstvenu lepotu pitomog pejzaža na kome je izgrađena mala varoš s crvenim krovovima -Buljarica.

Manastir Gradište i more: dve moćne sile vekovima oblikuju život ljudi na preksrasnoj crnogorskoj obali južnog Jadrana.

Zbog svog geostrateškog položaja i pristupa ulazu u toplo Jadransko more Crna Gora predstavljaće  zajedno sa Srbijom kao i u prošlim vremenima duhovne  bedeme stare Evrope.

Rusi su napustili Crnu Goru a iz Turske se u nju doselilo sto hiljada mladihTuraka. Ima crnogorskih političara koji govore da je povratak Turske na Balkan projekat zamene hrišćanskog stanovništva. Ostaje pitanje da li će Crnogorci postati manjina u sopstvenoj državi? Ko će od velikih sila (vera) držati u rukama Otranska vrata?  Amerikanci ili Rusi? Evropljani?

Vekovima, međutim, živimo na toj raskrsnici sudara neprijateljskih religija  i nemamo nameru da je  napuštamo.

Gete je napisao zagonetnu rečenicu: “Živimo li mi ako žive drugi”?

Jelica Roćenović