Manastir Podlastva predstavlja jedan od najznamenitijih vjerskih, kulturnih i političkih središta u nemirnoj istoriji grbaljskog područja. Lociran je nedaleko od Budve, prema sjeverozapadu, na malom brežuljku iza prevoja Topliš pored kojeg vodi stari put za Kotor. Ime je dobio po istoimenom selu Lastva u Gornjem Grblju.



Istorijski izvori nam do danas preciznije ne otkrivaju tačno vremensko razdoblje za koje bi se moglo vezati osnivanje ovog, po mnogo čemu značajnog, sakralnog spomenika. Jedna od niza legendi govori da je manastir podigao car Dušan i to godine 1350., dok druga, međutim, ističe da je i prije ovog vremena, na mjestu današnjeg hrama, postojala crkvica oko koje su, u doba Nemanjića, sagrađeni konaci za kaluđere i duhovnike koji su sa ovog konačišta polazili za sveta mjesta. Ostala je legenda da je i Sava Nemanjić odavde, pa preko plaže Jaz, gdje ga je čekala galija, krenuo na jedno od svojih putovanja za Svetu Goru.

Pisani istorijski izvori prvi put pominju manastir u prvoj polovini XV vijeka. Godine 1417. njegovo pominjanje je u vezi sa žiteljima grbaljskog sela Vranovića, dok se za godinu 1427. vezuje usvajanje poznatog Grbaljskog Statuta na zboru održanom u ovom manastiru.



Kao zborno mjesto svih Grbljana, važan duhovni i politički centar u kome su se osmišljavale i valorizovale odluke relevantne za dalji istorijski hod ovog područja, manastir Podlastva je bio i prosvetiteljski centar u kome je jedno vrijeme postojala škola. Tokom istorije bio je često grubo devastiran razaranjima, paljenjima i drugim skrnavljenjima, tako da je nekoliko puta i bitno obnavljan.

Pravo je čudo da je do danas ostao aktivan, odnosno liturgijski živ. Sredinom XV vijeka, kada je razrušen i manastir Sv. Mihaila na Prevlaci, Mlečići pale i razaraju manastir Podlastvu i to poslije gušenja seljačke bune, što se preciznije vezuje za godinu 1452. Danas, na žalost, zagubljeni natpis koji je nekada bio uklesan na kamenom pragu manastirske crkve, navodio je godinu 1700., kao godinu obnavljanja ovog manastirskog kompleksa.
Međutim, pojedini istorijski izvori nam otkrivaju da je i prije ove godine manastir bio obnavljan i tako aktivno zadržavao ulogu koju je imao od samog svog osnivanja. Dok je razdoblje XVI vijeka u vezi sa ovim manastirom ostalo u izvjesnoj istorijskoj tajnovitosti, period XVII vijeka je djelimično rasvijetljen zahvaljujući nastanku živopisa iz ovog vremena unutar manastirske crkve i otkriću dva pisana izvora. Prvi izvor je izvjesna turska isprava iz 1637. godine u kojoj se, povodom određenog sudskog spora, pominje jedan manastirski kaluđer.



Drugi pisani izvor je prodajni ugovor iz 1697. godine u kome nailazimo na podatak da je iste te godine u Podlastvi boravio vladika Sava Petrović, mitropolit crnogorski. XVIII vijek otkriva više pomena ovog manastira. Godine 1710. pominje se u pismu Jemina Skadarskog, a 1732.godine navodi ga jedan žitelj Lastve Grbaljske u svom testamentu. Takođe, i natpis sa groba koji se nalazi uz zapadnu fasadu manastirske crkve, kazuje da je tu sahranjen Maksim Mileševac 1740.godine. U periodu između 1805. i 1812. u jednom sukobu sa Francuzima, manastir biva zapaljen i razoren. Godine 1812. se obnavlja, ali ga 1869., opet ruše i pale Austrijanci. Ponovo se obnavlja 1874. godine. Poslije stradanja u prvom svjetskom ratu, manastir je još jednom obnovljen, i to godine 1936.

Zemljotres 1979. godine nanio je manastiru velika oštećenja koja su djelimično sanirana 1984. godine. Arheološka istraživanja izvedena nakon zemljotresa donijela su nova otkrića koja su na određen način potvrdila predanje koje se u narodu vjekovima prenosilo sa koljena na koljeno. Naime, sondažna istraživanja, izvođena ispod nivoa poda današnje manastirske crkve, otkrila su postojanje fragmenata mozaika koji je nekada pokrivao pod najvjerovatnije ranohrišćanske bazilike iz V, ili VI vijeka, a koja se nalazila na mjestu gdje i današnje manastirsko zdanje.

Na osnovu ostataka zidova u prostoru bočnih strana priprate i sjeverno od apsidalnog dijela crkve, došlo se do zaključka da je na ovom mjestu i prije postojanja građevine iz XIV vijeka postojala hipotetična građevina čije se datiranje vezuje za XI do XIII vijek.

Jednostavno raščlanjen unutrašnji prostor crkve zasveden je poluobličastim svodom, a ukrašen rijetkim primjerom fresko živopisa sa fragmentima iz različitih istorijskih perioda. Kako je utvrđeno, starije slikarstvo potiče iz XV, a mlađe sa kraja XVII vijeka. Dosta oštećeni, fragmentarni ostaci starijeg živopisa sa likovima stojećih svetitelja, uspijevaju da otkriju da ovo slikarstvo potiče od ruke iskusnog i talentovanog slikara živopisca kod kojeg se vizantijska tradicija spretno stapa sa uticajem stila gotičkog slikarstva sa Zapada, što je česta odlika zidnog slikarstva ovog perioda na našem primorju.

Prozračnost kolorita, te precizan crtež oplemenjen profinjenošću izvjedbe, označavaju ovog slikara kao majstora visokih likovnih mogućnosti i slikarskog senzibiliteta koje se vezuju za istovremeno slikarstvo u Boki Kotorskoj u XV vijeku, kao i za slikarstvo obližnjih manastira u Paštrovićima, što pokazuju primjeri u crkvi Sv. Stefana manastira Duljevo, na ostacima crkve Sv. Stefana u manastiru Reževići, a, takođe, i ostaci fresko slikarstva u sjevernom paraklisu stare Balšine crkve Sv. Nikole u manastiru Praskvica. Ovo potvrđuje i scena »Smrt Bogorodice« sačuvana unutar segmenta luka u zapadnom dijelu crkve. Slikar mlađeg sloja živopisa, koji se datuje u razdoblje kraja XVII vijeka, ne odstupa od stilskih i ikonografskih specifičnosti karakterističnih za ovaj period.

Iako po slikarskom umijeću ne dostiže nivo svog prethodnika, ovaj anonimni slikar uspijeva da postigne neobičan sklad pri raspoređivanju scena na relativno skromnim zidnim površinama hrama. Otkrivajući se kao dobar poznavalac vizantijskih hrišćanskih dogmi, ovaj slikar, uglavnom prati osnovnu ikonografsku shemu pri oslikavanju hramova istočno-hrišćanske provenijencije. Pokatkad sklon i određenim inovacijama u tretmanu predstava, on ipak ne odstupa od osnovne ideje unutar vizantijskog ikonografskog teocentričnog sistema. Tako su iznad sokle sa vegetabilno-geometrijskom ornamentikom, u prvoj zoni, prikazani stojeći likovi svetitelja prema uzoru na starije slikarstvo.

Neposredno iznad ovih, prikazan je niz poprsja svetih likova u medaljonima, da bi u zoni prema svodu bile opširno ilustrovane scene iz ciklusa Velikih praznika i Hristovih stradanja. U kaloti apside, iznad kompozicije »Poklonjenje žrtvi« sačuvana je predstava Bogorodice »Platitere« u položaju »orans«, sa Hristom mladencem u medaljonu na grudima. Kao što smo naglasili, likovno-estetski slabije od starijeg slikarstva iz DžV vijeka, ovo slikarstvo se može uklopiti u opšti istorijski kontekst vremena u kome je nastalo.

Temeljita istraživanja živopisa ove manastirske crkve, kako starijeg, tako i mlađeg sloja, tek treba da rasvijetle njegov značaj, porijeklo majstora živopisca i doprinesu njegovoj realnoj valorizaciji u odnosu na istoriju fresko slikarstva ovog područja uopšte. Postoje podaci da je nekadašnji ikonostas koji je krasio unutrašnjost ovog hrama, a koji do danas nije sačuvan, ikonopisao 1747.godine slikar Đorđe Dimitrijević, sin »izografa« Dimitrija Daskala, rodonačelnika čuvene bokokotorske slikarske škole porodice Dimitrijević-Rafailović.

Od pokretnog spomeničkog fonda koji se čuva u manastirskoj riznici ističe se jedna petohljebnica iz 1736.godine sa posvetom podlastovskog igumana, a koja predstavlja rad Stojana Radića iz Herceg-Novog. Manastirska riznica sadrži i nekoliko vrijednih crkvenih knjiga iz XVIII i XIX vijeka.

Manastirska škola

Manastir Podlastva je od davnina predstavljao i prosvjetni centar grbaljske župe. U okviru manastirskih konaka postojala je i manastirska škola u kojoj su kao učitelji –jeromonasi, između ostalih, podučavali i Visarion Ljubiša iz Paštrovića i Mitrofan Ban iz Glavata. Takođe, postoje podaci da su se u ovom manastiru održavali važni istorijski sastanci. Mitropolit crnogorski Petar I, sastao se ovdje sa komandantom Boke, francuskim generalom Loristonom, dana 14. oktobra 1807. godine radi dogovora oko niza političkih pitanja. Drugi sastanak crnogorskog Vladike i francuskih generala Marmona i Bertrana, na kome se dogovaralo oko utvrđivanja granica i postizanja pograničnog mira, održan je u ovom znamenitom manastirskom centru drugog januara 1808. godine. (Delovi iz teksta Lucije Jelušić Đurašković)

Kompleks manastira Podlastve, u sadašnjem obliku, čine crkva sa pripratom posvećena Rođenju Bogorodice i, uz njenu južnu stranu, dvije građevine namijenjene stanovanju - jedna veća, dvospratna i druga, manja jednospratna. Pomenuti objekti ograđeni su sa istočne, sjeverne, zapadne i, djelimično južne strane kamenim ogradnim zidom.

Manastir se nalazi oko pet km. od Budve prema Kotoru, u istoimenom selu